De toekomst van Nederland

De toekomst van Nederland, De kunst van richting te veranderen, is de ambitieuze titel van het rijk geïllustreerde afscheids-essay van Floris Alkemade. Het is de neerslag van 5 jaar vernieuwend rijksbouwmeesterschap, waarin hij onder meer Panorama Nederland opzette en honderden lezingen gaf voor een divers publiek. De omslag van het boek is intrigerend. Twee jonge vrouwen zijn verdiept in hun leeswerk. De ene in een lijvig handgeschreven boek, de andere in haar smartphone. Zes eeuwen liggen tussen hen, maar zoveel is duidelijk: de lezer wordt uitgenodigd zich in dit boek te verdiepen. 

 

Vanuit de elementen aarde, water, lucht en vuur ordent Alkemade de informatie over hoe de fysieke wereld er voor staat, in Nederland in het bijzonder. Of het nou gaat om biodiversiteit, voedselproductie, water- en luchtkwaliteit, de zeespiegel of het klimaat, de ontwikkelingen zijn destructief. Zijn we sterk genoeg om in onze eigen tijd te leven, vraagt de auteur zich zelfs af. Zijn betoog loopt daarmee het risico dat het de lezer te veel wordt en dat die geestelijk afhaakt. Dat voorkomt hij door het gebruik van de wij-vorm. Wij, de lezers, de Nederlanders, de mensheid, zijn zelf de verantwoordelijken voor hoe het er voor staat. Het onheil komt niet van buitenaf. Alles is mensenwerk geworden. 

Dat geldt al helemaal voor de sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen. Alkemade gaat in op afnemende sociale verbanden, het grenzeloos nastreven van macht, rijkdom en genot, excessieve vormen van consumptie en de risico’s van digitale ontwrichting. De generaliserende toon van zijn wij-vorm wringt hier en daar. De welvaart kent zeker excessieve vormen van consumptie, maar een zeer aanzienlijk deel van de wereldbevolking is daarvan buitengesloten, ook in ons eigen land.

Alkemade signaleert dat er veel draagvlak in de samenleving is om te veranderen, maar dat we er maar niet slagen van droom naar daad te komen. Vier actoren zijn volgens hem aan zet: het individu, de markt, de overheid en kunst en wetenschap. In de markt staat het bedrijfsbelang voorop. De overheid treedt vooral terug. Kunst en wetenschap zoeken verandering vanuit nieuwsgierigheid en kennis. Ze zijn nu geridiculiseerd en gemarginaliseerd, maar zullen een sleutelrol gaan vervullen. In “de zwakste kracht”, mensen die individueel naar een meer duurzame levensstijl zoeken, ziet hij de basis voor een omwenteling. Opvallend gaat hij in zijn analyse voorbij aan de impact van bewegingen die de kracht van die individuen bij elkaar brengen, zoals Greenpeace en Oxfam, of de protesten tegen de G7 en die van Extinction Rebellion. 

Als een ware Baron Von Münchhausen weet Alkemade ons toch uit het moeras van de talloze bedreigende ontwikkelingen te trekken. Soms met wat wishful thinking, als hij oppert dat steeds meer kiezers toe zijn aan een heel andere politieke cultuur. Dan weer met positieve framing, als hij stelt dat een generatie zelden zoveel beslissende en enerverende keuzes kreeg voorgelegd. Verder met het Aristotelische vijfde element, beweging als kwintessens. Vooral put hij uit zijn persoonlijke inspiratiebronnen. Die geven hem de overtuiging dat een verhaal de mogelijkheid biedt “de onvolmaakte werkelijkheid te overstijgen”. Een verhaal kan de wereld vormen, in plaats van andersom. Het gaat om andere keuzes maken, een nieuw evenwicht creëren, bouwen aan een ander waardestelsel. De rijksbouwmeester reikt ook enige praktische oplossingen aan. Het zijn evenzoveel illustraties van zijn diepere boodschap de solidariteitsvraag voorop te stellen, een lerende houding aan te nemen, ketenlogica te omarmen en met verbeeldingskracht ons de kunst van richting te veranderen eigen te maken. Daarin schuilt de toekomst van Nederland. 

 

Joop de Haan