“Gasloos maken is vaak minder makkelijk dan de gemeente denkt”, aldus Frans de Roos, gebiedsontwikkelaar van de Alliantie. Hij somt de oplopende kosten op bij de verduurzaming van de Hemsterhuisflat in de Jacob Geelbuurt in Slotervaart. De aanpak van de flat stond al op de rol voordat eind 2016 gemeente, corporaties en onder meer energieleverancier Nuon (nu Vattenfall) de City Deal sloten. Dat akkoord behelst het aardgasloos maken van alle Amsterdamse woningen vóór 2040, te beginnen met die van de corporaties.

De Alliantie begon met een begroting voor een B-label. “Met wat meer geld kon het A worden. Toen kwamen zonnepanelen erbij en werd het A+. Toen kwam de ambitie om gasloos te worden. Bij die ingreep wilden we niet met de oude verwarmingsbuizen gaan klungelen. Ook wilden we toen niet alleen de slechte, maar alle badkamers vervangen. Daarmee kwam er nog eens 15.000 euro per woning bij. En dat 84 keer; ruim een miljoen.” Al met al is de ingreep anderhalf keer duurder geworden dan oorspronkelijk beoogd.
Maar dan heb je woningen die zelfs zonder stoken redelijk behaaglijk zijn - zeker in de laatste zachte winter. Wat volgens De Roos misschien wel de lelijkste flat van Amsterdam was, staat nu te pronken met nieuwe kunststoffen steenstrips op ruim een decimeter isolatie, nieuwe kunststoffen kozijnen, HR++-glas en toegevoegde balkons op het zuiden. De oude, koude inpandige balkons op het noorden zijn bij de woning getrokken. Daarbij zijn er twaalf woningen aan de 72 toegevoegd: in de oude bedrijfsruimten en op de voormalige bergzolder - op de vijfde verdieping van het liftloze gebouw en daarom aangeprezen als ‘een investering in je gezondheid’.

Hemsterhuisflat in Amsterdam Nieuw-West. De woningen van de Alliantie zijn bij de renovatie gasloos gemaakt en aan de buitenzijde geïsoleerd en van een steenstrip voorzien.

Jochem Zuijderwijk, bewoner van een van de gecreëerde zolderwoningen in de Hemsterhuisflat. Hij is tevreden over de isolatie.

Veel extra tijd

Naast geld kost de energietransitie ook tijd. Voor het onderhandelen over contracten en het op één lijn krijgen van alle betrokken partijen. Zo moest de Alliantie bij de Hemsterhuisflat wachten op de zekerheid dat de beloofde 5.000 euro subsidie per woning ook echt kwam. “Toen die kwam, schakelde de gemeente ook snel. Je ziet dan dat je meters maakt met dit soort politiek gewenste opdrachten”.

Bij het project Blomwijckerpad in Osdorp van Stadgenoot werd de al lopende voorbereiding voor een grote beurt van 144 woningen op een lager pitje gezet. “Het leek ons raar om ermee door te gaan, terwijl aan een alternatieve warmtevoorziening werd gedacht. Dan zouden we later terug moeten komen”, vertelt Niels Raat, asset manager vastgoed van Stadgenoot. De corporatie hoopte op een akkoord met gemeente en Vattenvall voorafgaand aan de ingreep. Dat akkoord kwam na “veel gedoe en niet gehaalde termijnen” pas nadat de bewoners augustus vorig jaar al hadden ingestemd met het bestaande renovatieplan. In allerijl werd een modelwoning ingericht, voorzien van inductiekookplaat en ruimere badkamer, mogelijk gemaakt door het verdwijnen van de cv-ketel en het expansievat en toevoeging van het inpandige balkon. Drie maanden later stemde ruim 70 procent van de bewoners ook in met stadswarmte en elektrisch koken.
Mede door een subsidie van 3.500 euro was het project haalbaar. Maar voor Raat was het wel de laatste keer dat op deze manier werd gewerkt. “Stadswarmte heeft bepaalde voorbereidingstermijnen die niet stroken met die van onze projecten. Dat heeft veel improvisatietalent gevraagd van onze projectregisseur, Vattenfall en Liander. Het is niet aan te raden halverwege een project er nog eens stadswarmte in te doen. Volgende keer moeten alle voorwaarden vooraf helder zijn.”
Ook voor corporatie Ymere is duidelijk dat het aardgasloos maken van woningen flink wat extra tijd vergt. “Je moet het wel zo’n twee jaar van tevoren oppakken, want bestaande procedures bij de gemeente zijn er gewoon niet op ingericht”, aldus strategisch adviseur Pablo van der Laan.

Standaard voor warmtecontracten

Om te voorkomen dat telkens opnieuw moet worden onderhandeld over warmtecontracten en om kosten te besparen is de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties (AFWC) in overleg met Vattenfall over standaardcontracten: hetzelfde soort contract voor woningen waarvoor dezelfde voorwaarden gelden - bijvoorbeeld de afstand tot de warmteleiding. Deze standaardcontracten zouden dan voor grote delen van de stad kunnen gelden, laat AFWC-beleidsadviseur energietransitie en duurzaamheid Frank van der Veek doorschemeren.

Als voorbeeld voor de discussie met Vattenfall noemt Van der Laan de kosten voor het doorbreken en de aanleg van de mantelbuis in de woning. Zijn die nu voor de energieleverancier of de woningeigenaar? “Langzaam kom je er wel uit”, aldus Van der Laan.

Gebiedsgericht?

De standaardcontracten zouden een gebiedsgerichte aanpak ten goede komen. Maar aan zo’n aanpak zitten haken en ogen. Om te komen tot de laagste maatschappelijke kosten, is een grootschalige, “bijna militaire” operatie nodig, zegt Van der Veek. “Maar je wilt niet voorbij gaan aan de stem van de bewoners. Voor zo’n operatie is veel tijd en voorbereiding nodig. Als je bewoners vanaf het begin betrekt, moeten ze nog jaren wachten en meepraten voordat de uitvoering plaatsvindt.”
Ook Van der Laan zet kanttekeningen bij een gebiedsgerichte aanpak. Het is handig als er subsidie wordt aangevraagd voor een hele buurt en niet telkens op projectniveau. “Maar de aanpak van een hele buurt moet ook stroken met onze investeringsplannen. Voor je het weet worden allerlei projecten aangekoppeld, wordt het complex in de afwegingen en gaan we vertraging oplopen. Dat wil je ook niet.”

Isolatiepakket buitengevel is aangebrach (links) en van afdeklaag voorzien (rechts). 

Collectief of individueel

Zowel voor de Hemsterhuisflat als de drie haken aan het Blomwijckerpad is gekozen voor een collectieve warmtenetaansluiting. De verwarmingskosten worden dan verrekend via de servicekosten. Volgens De Roos is dit goedkoper dan individuele aansluitingen, ook voor de huurders. Helaas is de collectieve aansluiting tussen 2018 en 2019 een stuk duurder geworden, zeggen De Roos en anderen in de corporatiewereld.

Ymere heeft zo’n collectieve aansluiting nog niet bij de hand gehad. Van der Laan: “Mijn voorkeur heeft het ook dat de woning direct is aangesloten, zodat wij niet betrokken zijn bij het afrekenen. Dat is een hele administratie. Een individuele aansluiting maakt de stookkosten ook inzichtelijk voor de huurder.”

Geen driefasenaansluiting

De Warmtewet moet garanderen dat stadswarmte niet duurder is dan gas. Energiebesparingen komen niet door de aansluiting op het warmtenet, maar door de stevige isolatie die bij de drie projecten is of wordt aangebracht: bij de Hemsterhuisflat en het Blomwijckerpad aan de buitenkant, afgedekt met een kunststof steenstrip; in de Gentiaanbuurt vanwege de monumentstatus met een binnenschil. Alles in combinatie met HR++-glas.
Hoeveel energiebesparing dat in de praktijk oplevert, is nog niet goed duidelijk. In de Gentiaanbuurt wordt het energiegebruik gedurende een jaar in samenwerking met Vattenfall gemonitord. Dat is, mede door de corona-perikelen, vertraagd, vertelt procesmanager Marrit van der Schaar. Volgens haar zijn de bewoners over het algemeen tevreden over hun woning. Bewoonster Marlen Rauch zegt in een video op de site van Ymere blij te zijn met haar gemoderniseerde woning zonder gas. “Dat vind ik ook een heel veilig gevoel, vooral met kinderen.”
Jochem Zuijderwijk woont met zijn vriendin in één van de zes toegevoegde zolderwoningen in de Hemsterhuisflat. Hij is tevreden met de isolatie. De afgelopen winter was weliswaar zacht, maar telkens als hij na enkele dagen afwezigheid thuiskwam, was het rond de 20 graden in zijn huis.

Wim Smits, voorzitter van de bewonerscommissie Blomwijckerpad

Wel ontdekte hij wat kinderziektes. Zo moesten de radiatoren van woningen op de bovenste verdiepingen veelvuldig worden ontlucht. En de aangebrachte zonnepanelen op het dak leverden volgens hem het eerste halfjaar geen stroom: een schakelaar van de laadregelaar was niet omgezet.
Aardgasloos betekent koken op elektriciteit. Zittende bewoners van Gentiaan en Blomwijckerpad werden voor de energietransitie gepaaid met inductiekookplaten, inductiegeschikte pannensets of tegoedbonnen daarvoor. Maar Zuijderwijk moest als nieuwe bewoner zelf een nieuw fornuis aanschaffen. De woning heeft wel een tweefasenaansluiting, voor inductiekookplaten, maar geen driefasenstroom - doorgaans nodig voor koken met een compleet elektrisch fornuis. Het was nog een hele zoektocht om een fornuis te vinden dat niet de stoppen zou laten springen.
Bewoners van het Blomwijckerpad konden - door het verdwijnen van de cv-ketel en toevoegen van het inpandige balkon - ook nog kiezen voor een grotere badkamer, voor 12 euro extra huur per maand. Ongeveer de helft wilde dat wel. Volgens voorzitter Wim Smits van de bewonersvereniging zijn de bewoners over het algemeen tevreden over de ingreep. 

Gentiaanbuurt, Amsterdam Noord. Ymere heeft de woningen bij een renovatie op het warmtenet aangesloten.

Verder met monopolist

De Gentiaan, het Blomwijckerpad en de Hemsterhuisflat liggen alle in gebieden die door wethouder Marieke van Doorninck zijn aangewezen als plekken waar stadswarmte de meest geschikte warmtebron is (zie kaart). Eerder dit jaar verscheen voor de Van der Pekbuurt - aanpalend aan de Gentiaan en ook met veel woningen van Ymere - een studie waarin stadswarmte ook als meest voor de hand liggend naar voren komt.
Enkele Van der Pek-bewoners pleiten voor het alternatief met opgekrikte warmte uit het IJ. Van der Laan noemt dat onrealistisch. Voor de warmtepompen en buffervaten is nauwelijks ruimte in de woningen van rond de 56 m2 en de benodigde vloerverwarming is kostbaar. De vereiste luchtdichting voor laagtemperatuurverwarming is technisch moeilijk uitvoerbaar in bestaande bouw.  De stadswarmte uit de Diemer gascentrale (straks vermoedelijk biomassacentrale) en het Afvalenergiebedrijf in Westpoort is niet het meest duurzaam, of op zijn minst omstreden. Daarbij is Vattenfall voorlopig nog monopolist. Van der Laan: “Open warmtenetwerken zijn er nog nergens.” Vanwege die nadelen hebben Ymere en Stadgenoot de contractuur voor de Gentiaan en het Blomwijckerpad beperkt tot 15 jaar, rekening houdend met eventuele nieuwe technieken en aanbieders. Overigens is ook bij warmte uit het IJ sprake van een monopoliepositie voor de leverancier.
De vraag is wat er nog aan inspraak voor bewoners mogelijk is, als alles richting stadswarmte wijst. Volgens Van der Laan biedt stadswarmte een goede balans tussen duurzaamheid en betaalbaarheid, ook voor bewoners. Ook De Roos van de Alliantie denkt dat bewoners uiteindelijk ermee zullen instemmen. Eerdere ervaringen hebben hem geleerd  dat voorstanders onder de bewoners in tweede instantie hun weifelende buren zullen overhalen voor te stemmen. “Uiteindelijk doet de wijk zijn werk”.

Corona

De Gentiaanbuurt heeft er vooralsnog geen last van gehad en de Hemsterhuisflat was al eerder klaar, maar het Blomwijckerpad werd getroffen door vertragingen als gevolg van het coronavirus. Van half maart tot 28 april lagen de renovatiewerkzaamheden grotendeels stil. Na 28 april golden strenge richtlijnen voor de werklieden: maximaal drie personen in een woning, alleen telefonisch contact met bewoners, op verschillende tijden lunchen, eigen pen gebruiken, et cetera. Zowel de aannemer als Stadgenoot had een eigen corona-opzichter. Bezorgde bewoners konden de werklieden toegang weigeren, maar niemand heeft dat gedaan. De corona-maatregelen leiden naar verwachting tot een uitloop van drie maanden, vertelt projectregisseur Rob Boomgaart.

Zo ziet de geplande energietransitie er uit. Klik op kaart voor vergroting of ga naar de bron: https://data.amsterdam.nl/data

De jaarbijeenkomst van de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties staat deze keer in het teken van de energietransitie. Deze vindt dit jaar plaats in de vorm van een livecast en is door iedereen te volgen: 23 juni 16:00. Zie onderstaand de link voor het programma.