Zaanstad mag Hubert Möllenkamp, de gevallen topman van Rochdale, nog dankbaar zijn. Het toenmalige Patrimonium redde eind jaren negentig het leegstaande fabriekscomplex van de sloop. De Amsterdamse woningstichting had aanvankelijk het plan om in de voormalige stoomgortpellerij Zwaardemaker sociale woningbouw te realiseren. De kosten van de herontwikkeling waren echter te hoog. In 2001 werd het complex overgedaan aan ontwikkelaar en bouwer BAM Woningbouw Alkmaar.
Het fabriekscomplex is een rijksmonument en een bijzonder voorbeeld van industriële betonskeletbouw. Bij de oplevering in 1914 was het door ir. B. Schelling ontworpen 33 meter hoge gebouw een hypermoderne fabriek. Na het verdwijnen van gort als volksvoedsel, werd de fabriek gebruikt voor de productie van mengvoeders.
Architect Ron Baltussen van Hooyschuur Architecten herstelde het oorspronkelijke beeld van het fabrieksgebouw, inclusief de oude kleuren. De eerste keer dat hij er een kijkje nam krioelde het van de muizen. Overal waren er gaten in de vloer. Na een uitgebreide variantenstudie vond hij ruimte voor 36 koopappartementen. Woningen met plafondhoogtes tot wel vier meter. Hij hanteerde de loft-gedachte. Kopers kregen de ruimte om onder begeleiding van de architect een eigen indeling te bedenken. Verder handhaafde hij de originele trappartij en de oorspronkelijke branddeuren. De karakteristieke watertank bovenop het gebouw is omgebouwd tot installatieruimte.
Bij de herontwikkeling werd de naastgelegen stalen opslagruimte gesloopt om plaats te bieden voor een complex met 67 koopappartementen aan de Zaan, inclusief een parkeergarage. Aan de straatzijde ontwikkelde Delta Forte, het huidige Rochdale Ontwikkeling, twintig sociale huurwoningen. De robuuste stijl van deze nieuwbouw past bij aangrenzende nieuwbouwcomplexen langs de Zaan. [BP]

In het centrum van Zaandam fungeert De Zaan als ‘stedelijke gracht’. De gemeente beoogt volgens het ontwikkelplan de “Zaanse karakteristiek te behouden en versterken door behoud van het contrast tussen de grote fabrieken en het kleinschalig wonen”. Ook wil de gemeente de asymmetrie behouden van “groene tuinen met losse gebouwen tegenover stedelijke wanden”. Er zijn in deze strook enkele robuuste appartementencomplexen langs de Zaan verrezen. De gemeente wacht verder pragmatisch af of de bestaande industrie zich eventueel verder terugtrekt van de Zaan, zoals eerder gebeurde bij de Verkadefabrieken. De ‘Koekfabriek’ in de Verkadebuurt, met als spil het gelijknamige restaurant, groeit inmiddels uit tot centrum met stedelijke functies.
Het pand dateert uit 1886. Toen opende Ericus Gerhardus Verkade daar de met stoomenergie gedreven brood- en beschuitfabriek genaamd ‘De Ruyter’. In de decennia daarna ontwikkelde Verkade zich tot een internationaal concern in brood, koek, chocola en (andere) suikerwaren. Wie vanaf de overzijde van de Zaan naar het Verkade-complex kijkt, ziet van rechts naar links de verschillende industriële bouwstijlen tussen 1886 en 1937. In 2001 werd het een rijksmonument en in 2002 trok Verkade zich terug uit de historische panden langs de Zaan. Enkele jaren later startte de transformatie onder regie van Carree Architecten tot een multifunctioneel complex (18.000 m2) met uitgaans-/ontspanningsfuncties.

Rijstpakhuis Batavia vormt een monumentaal onderdeel van een rij pakhuizen aan de Veerdijk in Wormer. In 2005 startte de renovatie van het casco onder leiding van Hooyschuur Architecten uit Wormerveer; in 2009 die van de binnenkant. In 2011 kreeg het voormalige rijstpakhuis weer gebruikers, waaronder Café Batavia. Op de eerste verdieping werd voor de zomer een gokpaleis/casino geopend. Op de tweede verdieping komt een theater. De indrukwekkende pakhuizenrij, de ‘Zaanwand’,  is voorgedragen voor de Werelderfgoedlijst van Unesco.

Het Zaanse Hembrugterrein, een 45 hectare groot terrein aan het IJ waarop eens munitie werd gemaakt, getest en opgeslagen, is een potentiële toplocatie. Niet alleen vanwege de ligging aan het IJ en de Zaanmond, maar ook door de vele monumentale (140!) gebouwen en het rijke groen. “Een parel aan de ketting”, wordt het hoopvol genoemd in nota’s over het Zaan/IJ-gebied. Maar geen parel voor woningbouw op korte of zelfs middellange termijn. De huidige milieucontouren maken woningbouw bijna onmogelijk. De gemeente Zaanstad en Amsterdam spreken dan ook over “een toplocatie met ruimte voor natuur, recreatie en creatieve bedrijvigheid”.
Het gebied was hermetisch afgesloten tot 2009. Toen stelden Rijk en provincie elk 4 miljoen euro beschikbaar voor de eerste ingrepen op het terrein, vooral gericht op het tegengaan van verdere verloedering van de gebouwen, de aanleg van nutsvoorzieningen en een betere ontsluiting. Grootschalige investeringen zitten er op korte termijn vanwege de crisis niet in. Enkele gebouwen worden inmiddels verhuurd en incidenteel vinden er feesten en evenementen plaats zoals het culinaire festijn ‘Smaakexplosies’ (de derde editie vindt dit jaar plaats op 24 en 25 september).