Afgelopen zomer stroomden de grachten eindelijk vol met water uit het IJ en de bouw van de laatste woning is in het najaar van start gegaan. De nieuwbouwwijk Houthaven in Amsterdam West is ondanks meerdere tegenslagen zo goed als af. Zelfs tijdens de bouwcrisis van 2008 werd in de Houthaven doorontwikkeld. Een overzicht van de roerige doch creatieve geschiedenis.
Al in 1994 gaf het gemeentebestuur van Amsterdam de opdracht om de Houthaven te herontwikkelen als onderdeel van het compacte stadbeleid dat sinds 1985 van kracht is. Vier jaar later gaat het project Spaarndammerhout van start, waarbij de vernieuwing van de Spaarndammerbuurt en herontwikkeling van de Houthaven deze buurten tot ‘ongedeeld’ zouden moeten maken. Door commerciële voorzieningen te concentreren in de Spaarndammerbuurt en sociale voorzieningen in de Houthaven, moest een kruisbestuiving plaatsvinden.
Al snel bleek: de Houthaven kreeg het zwaar te verduren. Tweemaal werd het bestemmingsplan door de Raad van State vernietigd, in 1998 door bezwaren van omliggende bedrijven en in 2003 vanwege fouten omtrent geluids- en geuroverlast van het achterliggende bedrijventerrein. Ondertussen ging de renovatie van de Spaarndammerbuurt wel verder en plaatsten woningcorporaties Rochdale en Lieven de Key (destijds de Key) tijdelijke studentenwoningen aan de Stavangerweg. De ruim 700 containerwoningen werden binnen een jaar gepland en geplaatst, en bleven er bijna negen jaar staan. Met daarna de tijdelijke huisvesting van het 4e Gymnasium was de eerste placemaking in 2008 een feit. In 2009 werd het definitieve bestemmingsplan goedgekeurd.
Never waste a good crisis
Maar de grootste uitdaging moest nog komen: de bankencrisis in 2008 legden de meeste grootschalige bouwprojecten in Amsterdam stil. Projectdirecteurs werden een voor een bij de gemeente ontboden, zo ook Co Stor van de Houthaven. Het waren onzekere tijden: “Ik ging naar het stadhuis met mijn planeconoom, kwam terug bij mijn projectteam en ging ik op het sinaasappelkistje staan: we leven nog”. Voorwaarde: €50 miljoen bezuinigen, ongeveer een vijfde van de begrootte kosten.
Stor ging op zoek naar ruimte in de begroting. In plaats van acht, kwamen er zeven eilanden, de hoeveelheid woningen werd opgeschroefd van 1700 naar 2700 en de hoeveelheid kademuren werd gereduceerd. Het geplande percentage sociale huurwoningen in de wijk daalde, van 30% naar 20%. Een merkwaardige zet in 2009 was het op de markt brengen van de bouwkavels in blok nul (de huidige Houthavenkade). Woningcorporatie Stadgenoot en ontwikkelaar Synchroon trekken tijdens de crisis de stekker uit het plan om 300 woningen te bouwen, waarna het projectteam het blok vrijgeeft voor zelfbouwers. De programmering werd losgelaten met enkel de eis dat het blok de 22 meter hoogte als geluidswal zou behouden. “Het was een uniek moment in het midden van de crisis. Particulieren legden geld bij elkaar en werkten met architecten die vanwege de crisis ook niks te doen hadden. Uiteindelijk waren er meer aanvragen dan kavels”, aldus Stor. Ondanks het risico hiermee tijdens de crisis te experimenteren, werd blok nul het eerste zelfbouwproject van Nederland op deze schaal.
Als er crisis is, blijf doorontwikkelen
En dan de Spaarndammertunnel. Ondanks het belang van het opdoeken van de drukke verkeersader tussen de Spaarndammerbuurt en de Houthaven voor de ongedeelde buurt, leek de vijfhonderd meter lange tunnel het vanwege de crisis niet te gaan redden. Stor zette door en wist tijdens de crisis de tunnel voor een flink lager tarief aan te besteden bij aannemer Max Bögl Groep, tevens bouwer van de Noord/Zuidlijn. Waar het verkeer vanuit het centrum nu onder de twee buurten door richting Westpoort geleid wordt, komen boven de grond bewoners uit beide buurten samen in het groen van het Houthavenpark.
Vol passie vertelt Stor over het ontstaan van het Houthavenpark. “Never waste a good crisis. Dat klinkt plat, maar is wel waar.” Ter illustratie: de plannen voor het park zijn tijdens de bezuinigingsmaatregelen bedacht en door de vermindering van eilanden ontstond er meer openbare ruimte. Ook had volgens Stor de gelijktijdige werkzaamheden in de Spaarndammerbuurt en Houthaven voor veel overlast voor bewoners gezorgd, terwijl de vertraging in de Houthaven dit wist te voorkomen. De gouden tip van Co Stor? “Als er crisis is, blijf doorontwikkelen. Andere projecten zijn allemaal opnieuw opgestart. Dat heeft een bak energie en tijd gekost.”
|
Image
Bron: Gemeente Amsterdam. Het verhaal van de Pontsteiger staat symbool voor de roerige gebiedsontwikkeling in de Houthaven. Woningcorporaties Rochdale, de Key en Ymere zijn in 2009 gedeeld opdrachtgever voor de ontwikkeling van het prestigieuze project, ontworpen door architectenbureau Arons en Gelauff. In 2013 trekken de corporaties definitief de stekker uit het project vanwege discussies over de grondprijs en de economische crisis. Het projectteam van de Houthaven wist echter het oorspronkelijke ontwerp opnieuw de markt op te brengen, in plaats van de vernietiging van het plan. Projectontwikkelaars Dura Vermeer en de Nijs, samen met belegger Bouwinvest, bliezen vervolgens alsnog een nieuw leven in de bouw van het 90-meter hoge project. In 2017 werd het markante gebouw opgeleverd met 300 vrije sector huurwoningen, 66 luxe koopappartementen en 2000m2 commerciële ruimte. Ruim 150 appartementen meer dan oorspronkelijk gepland. |
Eenheid in veelheid
Maar in de uitwerking zien we de turbulente geschiedenis van de Houthaven niet terug. Het vrij summiere beeldkwaliteitplan uit 2007 schetst een wijk die ‘warm’ en ‘informeel’ oogt, in een kleinschalige maar toch stedelijke omgeving. Elk eiland krijgt een eigen karakter gebaseerd op de architectonische ‘jaarringen’ van Amsterdam: woningen en gebouwen gebaseerd op de stijl van grachtenpanden, pakhuizen, Dudok en Amsterdamse School. De stijl van de voormalige houthavens zien we terug in het ontwerp en namen van de eilanden, verwijzend naar steden waarmee Amsterdam houthandel dreef. De uiteenlopende stijlen komen echter samen tot een geheel in de wijk door gemeenschappelijke kenmerken terug te laten komen.
Met losse gebouwen maak je geen stad!
“The variety of each should be dominated by the harmony of the whole: Het beeld van de architect is ondergeschikt aan het beeld van het totaal.” verduidelijkt Sjoerd Soeters, oud-supervisor van het ontwerpproces van de Houthaven. Ruim 20 jaar was hij betrokken bij de Houthaven. Met de quote van de architect Raymond Unwin refereert hij naar het uitgangspunt waarmee hij de architecten over de jaren heen aanstuurde. Dit ideaal, ook wel ‘eenheid in veelheid’ genoemd door Berlage, zorgt voor, op z’n Sjoerd Soeters, een gedeelde vocabulaire architecturale en voorkomt een ‘kakofonie’ aan stijlen. Een overeenstemming aan kleur, materiaal en proporties zorgt ervoor dat de wijk als een harmonieus geheel wordt ervaren. ‘Met losse gebouwen maak je geen stad!” aldus Soeters. Deelnemende architecten werden gevraagd van buiten naar binnen te ontwerpen: Soeters begeleidde architecten bij het vinden van aansluiting tussen de openbare ruimte en gevels.
Bewoners zonder kennis van architectuur zouden de samenhang in de gebouwde omgeving moeten kunnen begrijpen. Enkele door Nul20 gesproken bewoners beamen dit. Student Sam, woonachtig in de jongerenhuisvesting van woningcorporatie Lieven de Key, geeft aan normaliter de architectuur in nieuwbouwwijken ‘niet zo gezellig’ te vinden, terwijl de Houthavens voor haar karakter uitstralen. Huiseigenaar Hanna is wel te spreken over de variatie aan bouwstijlen, beter dan eentonige, statische wijken. Huiseigenaar Monique Ansink waardeert het aangehouden principe van de ongedeelde buurt:” In het park loopt alles door elkaar heen. (...) Wij hebben geen winkels in de Houthaven dus ik ben altijd in de Spaarndammerstraat te vinden. Ook daar loopt het echt door elkaar heen.”
De laatste loodjes
Na bijna veertien jaar gebiedsontwikkeling is het einde bijna in zicht. Het water stroomt de grachten in, de laatste palen gaan de grond in, de openbare ruimte wordt ingericht en in het voorjaar begint de bouw van het eerste permanente asielzoekerscentrum van Amsterdam dat naar schatting in 2026 de deuren opent. In een aantal jaar telt de Houthavens 2700 woningen (80% koop en 20% sociale huur) en 35.000 vierkante meter aan voorzieningen, zoals een hotel, horeca, kantoorruimtes, sociaal-maatschappelijke organisaties en twee scholen. De acht grachten worden door 15 bruggen met elkaar verbonden en er is ruimte voor 55 woonboten. De wijk is duurzaam, met woningen aangesloten op stadswarmte en lokaal opgewekte energie voor de openbare ruimte.
De huidige bouwcrisis zorgt niet voor veel problemen in de laatste fase van ontwikkeling, mede omdat de vraag naar woningen groot blijft. Marice de Lange, huidig projectdirecteur van de Houthaven, geeft aan dat de meeste contracten met ontwikkelaars al vastlagen voor de stijging van de bouwkosten. “Er is weinig heronderhandeld.” Ook bouwen woningcorporaties door omdat zij minder last hebben van bewegingen in de markt dan projectontwikkelaars.
Terugkijkend op de eerdere jaren stelt de Lange wel haar vraagtekens bij de oorspronkelijke aannames over de ongedeelde buurt. Door de fysieke ingrepen zoals het Houthavenpark, met enkel sociale voorzieningen in de Houthaven en commerciële voorzieningen in de Spaarndammerbuurt zou deze laatste erop vooruit gaan door als het ware mee te liften op de ontwikkelingen in de Houthaven. “De Spaarndammerbuurt is los van de Houthaven zo enorm verbeterd. Daarvoor had het de Houthaven echt niet nodig.”
| In de nacht van 2 november 2023 zorgde storm Ciarán en een storing bij de spuisluis in IJmuiden voor een recordhoogte van het waterpeil van het IJ: -12 centimeter NAP. Bewoners in de Houthaven zien het water van de grachten tegen de raampjes in hun souterrains klotsen. Hoewel het een uitzonderlijke samenloop van omstandigheden was, zal het volgens waterbeheerders in de toekomst vaker voorkomen. Of dit een risico is voor de vers gebouwde Houthaven? Volgens Marice de Lange is er niet direct iets te vrezen: “Het zag er misschien spannend uit, maar in principe zijn de woningen tot +80cm NAP waterdicht. Er zat nog een behoorlijke marge.” Zo zijn de ramen waterdicht gebouwd. Ook bewoner Monique Ansink, die een koophuis met souterrain aan het water heeft, maakt zich niet direct zorgen: “Dit was een goede test. Het moet zich niet te vaak voordoen, maar in de bouwenvelop stond dat we voorlopig genoeg beschermd zijn.” |