Wie een jaar of vijf niet meer in de Bijlmer is geweest, zal in de G-buurt met zijn ogen staan te knipperen. Weg zijn de ‘probleemflats’. De plaats van Gerenstein en Geinwijk is ingenomen door keurige laagbouwstraatjes met eengezinswoningen. Jonge moeders met kinderwagens wandelen er ontspannen langs groene tuintjes, terwijl auto’s naar de verlaagde Bijlmerdreef afslaan om boodschappen te doen in het nieuwe winkelcentrum. Pal erachter heeft het metrostation Ganzenhoef een gloednieuwe kap van glas en staal gekregen. Omdat niet alle woningen in de buurt gesloopt hoefden te worden, zijn verderop de onderste verdiepingen van een flat omgebouwd tot ruime maisonettes met tuin. ‘Differentiatie’ is het toverwoord in deze buurt.

Inmiddels is ruim een derde van de Nieuwe Bijlmer opgeleverd. Bijna 3400 flatwoningen zijn gesloopt terwijl er 2700 rigoureus zijn opgeknapt. Voor de komende jaren moeten er nog evenveel hoogbouwwoningen worden aangepakt. Ook gaat de nieuwbouw van eengezinswoningen en appartementen flink omhoog met 5600 nieuwe huizen bovenop de al gebouwde 1700 exemplaren. Er valt voor aannemers nog genoeg te slopen en bouwen in deze hoek van deze stad. Uiteindelijk moeten er in de Bijlmer ruim twintigduizend woningen staan waarvan minder dan de helft in hoogbouwflats. Het aandeel sociale huur zal zijn teruggebracht van oorspronkelijk 93% naar ongeveer 55%. Officieel moet het project zijn voltooid in 2009 maar inmiddels wordt rekening gehouden met een uitloop tot 2012. Dan kan de balans van de operatie Bijlmer worden opgemaakt. De prijs voor de ‘redding van de Bijlmer’ zal naar verwachting zo’n 450 miljoen euro bedragen. Dat bedrag wordt opgehoest door het stadsdeel, de gemeente, woningcorporatie Patrimonium/Nieuw Amsterdam en het Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting

Vernieuwen zonder masterplan

Vanaf het begin af was er veel verzet tegen de sloop van flats. Bestuurders werd verweten dat “zwarten werden gedeporteerd” om de Bijlmer witter te maken. De angst van mensen om hun vertrouwde omgeving te verliezen was ook één van de redenen om het gebied stap voor stap te vernieuwen, verklaart Robert Leferink, directeur van projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer. “Daardoor zagen bewoners ook dat ze er echt op vooruit gingen en werden de protesten minder fel.” Volgens Leferink was een kleinschalige aanpak op dat moment ook politiek gezien het hoogst haalbare. Na het stedenbouwkundig fiasco van de Bijlmer zat niemand op een nieuwe blauwdruk voor het gebied te wachten. “Rem Koolhaas had wel een plan voor de Bijlmer gemaakt maar dat is in een lade gestopt.”
Dat de herstructurering succesvol is verlopen komt volgens Leferink omdat iedereen een grote urgentie voelde om de problemen op te lossen. En er was geld: “Meteen in het begin was er al genoeg geld om met de uitvoering van de eerste projecten te beginnen.” Stadsdeelwethouder Els Verdonk onderschrijft de conclusie van Leferink: “Dat Nieuw Amsterdam met bijna dertienduizend woningen op een faillissement afstevende, heeft de zaak echt op scherp gezet. Je kon wel geld in een bodemloze put blijven stoppen, maar iedereen zag meer toekomst in een structurele aanpak.” Aanvankelijk betekende dat de sloop van een kwart van de hoogbouwwoningen. Toen dat niet genoeg bleek om een verandering te forceren, besloten de partijen om uiteindelijk de helft van alle 12.500 flatappartementen af te breken en er duizenden laagbouwwoningen voor terug te bouwen. Uiteindelijk worden er voor elke tien gesloopte woningen elf teruggebouwd.

Sociale pijler essentieel

Verdonk wijst er overigens op dat stenen stapelen niet genoeg is om de problemen in de Bijlmer op te lossen. “De sociale peiler van de vernieuwing is net zo belangrijk.” Je kunt volgens haar wel de middenklasse proberen vast te houden of uit te breiden, maar daarmee zijn de achterblijvers nog niet geholpen. “Als die groep niet profiteert van de vernieuwing, krijg je in een kleiner gebied dezelfde problemen als vroeger.” Ze vindt het daarom zo frustrerend dat het stadsdeel weinig heeft te zeggen over de uitvoering van het sociale programma. “De verantwoordelijkheid ligt bij allerlei partijen die slecht met elkaar samenwerken. Al die verschillende geldpotjes en regels maken het bijna onmogelijk om mensen op maat te helpen.” Het liefst zou ze regelmatig met alle betrokkenen om de tafel willen zitten en flexibel geld uit een gezamenlijke pot willen halen om problemen op te lossen. ”Bij de fysieke vernieuwing werkt die opzet heel goed maar bij de sociale pijler is zo’n bundeling van geld en bevoegdheden nog niet gelukt.”

Investeren in maatschappelijk werk en sociale voorzieningen zal voor de Bijlmer met de huidige economische recessie alleen maar belangrijker worden. Met dezelfde snelheid waarmee de werkloosheid in de jaren negentig daalde, loopt hij nu weer op. Daar komen nog eens de bezuinigingsplannen van het tweede kabinet Balkende bovenop, waardoor in Amsterdam-Zuidoost volgend jaar al enkele honderden van de ruim duizend ID-banen verloren dreigen te gaan. Voor een corporatie die in totaal een slordige achthonderd miljoen euro in het gebied investeert waaronder 75 miljoen onrendabel is dat geen prettig vooruitzicht. Willem Kwekkeboom, hoofd projectontwikkeling van DeltaForte – de ontwikkelpoot van Patrimonium/ Nieuw Amsterdam/Rochdale/ AWV – merkt ook aan de moeizame afzet van woningen boven ¤ 250.000 dat het economisch allemaal wat minder gaat. Maar hij blijft geloven in een succesvolle vernieuwingsoperatie. “De prijs-kwaliteitsverhouding van de nieuwbouw is hier erg goed. Waar vind je in Amsterdam voor ¤ 240.000 nog een eengezinswoning van 120 vierkante meter met tuin?”

Vol vertrouwen heeft hij afgelopen zomer dan ook met de andere partijen een convenant gesloten over de sloop en bouw van respectievelijk de laatste 3400 en 5000 woningen. Veertig procent van de nieuwbouw zal bestaan uit eengezinswoningen, terwijl wordt vastgehouden aan 30% sociale huur en 40% in de middeldure huur- en/of koopsector. Door deze afspraken heeft hij voor de rest van de vernieuwingsoperatie zekerheid gekregen over de grondprijs en kan hij tempo maken met de sloop en nieuwbouw van hoogbouwwoningen. “Er was de laatste tijd toch de neiging om te wachten met bouwen totdat de markt of de omgeving van een project was verbeterd. Maar je moet juist snel het omslagpunt zien te bereiken en de nieuwbouw goed laten aansluiten op de sloop.”

Gevraagd: beter imago

Voor de komende jaren is het volgens Kwekkeboom wel belangrijk dat het imago van de Bijlmer wordt verbeterd. “We konden tot nu toe veel huizen verkopen aan mensen die al in het stadsdeel wonen. Maar in de toekomst moeten ook andere Amsterdammers naar Zuidoost komen om voldoende huizen te kunnen verkopen.” Robert Leferink van het projectbureau valt Kwekkeboom daarin bij. In het vernieuwde Ganzenhoef ging nog 85% van de nieuwe koophuizen en duurdere huurwoningen naar bewoners van Zuidoost. Maar in de toekomst zal dat veranderen. “We kunnen nog wel een deel van de Surinamers uit Almere terug krijgen. Maar dan is de vijver aan ‘gemakkelijke’ kopers wel ongeveer op en moeten we andere Amsterdammers lokken.” Om de vernieuwing definitief te laten slagen, moeten er volgens hem dan ook twee dingen gebeuren. “Bouw betaalbare eengezinswoningen tussen de twee en tweeënhalve euroton die later door bewoners zelf kunnen worden uitgebreid. En neem de vooroordelen die de gemiddelde Amsterdammer heeft over de Bijlmer weg.”

Het laatste is ook meteen de moeilijkste opgave, beseft Leferink. “De criminaliteit en overlast van drugsverslaafden is een reële bedreiging voor de vernieuwingsoperatie. Het aantal junks is stabiel maar ze zijn door het slopen van flats en parkeergarages veel zichtbaarder geworden. Daardoor is ook het gevoel van onveiligheid bij bewoners de afgelopen jaren niet afgenomen. Het is de verantwoordelijkheid van alle partijen om de overlast terug te brengen tot een niveau dat aanvaardbaar is voor een gemiddelde wijk in de stad.” Helaas is ook op dit gebied het stadsdeel afhankelijk van de medewerking van de centrale stad en het Rijk. Afgelopen zomer is er wel een plan opgesteld waarin een harde aanpak van criminele junks en verslaafden van buiten de Bijlmer wordt gecombineerd met het openen van gebruikersruimten voor ‘eigen’ junks en het verstrekken van heroïne aan zwaar verslaafden. Maar inmiddels is duidelijk dat het kabinet niets wil weten van deze laatste suggestie. Ook kwam er vanuit verschillende politieke partijen veel kritiek op het plan om verslaafden verplicht af te laten kicken. Enkele kopers in de nieuwbouwwijk Florena bleken ook niet erg gecharmeerd te zijn van het plan voor een nieuwe gebruikersruimte in hun buurt. Ook al ging de rest van de wijk er wèl mee akkoord.

Het succes van BOT

Stadsdeelbestuurder Verdonk kent de bezwaren maar weigert het hoofd te laten hangen. “We zijn druk bezig maar men kan niet verwachten dat alles morgen al is geregeld.” Ze vertelt ook dat het wèl is gelukt om extra politiemensen te krijgen. Ook zou een andere manier van surveilleren afgelopen zomer al minder rondhangende junks hebben opgeleverd in de winkelcentra. En dan is er nog het succes van Bijlmer Overlast Team (BOT) waarin stadsdeel, politie, maatschappelijk werk en Patrimonium samen bij overlastgevers op bezoek gaan. In tachtig procent van de gevallen blijken de problemen snel en eenvoudig te kunnen worden opgelost. Ook Leferink is enthousiast over de resultaten van dit project. “Je kunt dan wel zeggen dat we dit al vijftien jaar eerder hadden moeten doen, maar zo’n aanpak werkt alleen op een kleiner schaalniveau. Als teveel probleemgevallen op een kluitje bij elkaar zitten, lukt het niet. Daarom ging het met de Bijlmer fout.”