Al anderhalf jaar staat het Rivierenhuis aan de President Kennedylaan in de steigers. Maar binnenkort is de renovatie en verduurzaming van het gebouw met ruim driehonderd woningen klaar. De circulaire renovatie zorgt voor circa 1,5 miljoen kilo minder CO2-uitstoot dan bij een traditionele grote renovatie.
Het Rivierenhuis stamt uit de jaren zestig en was toe aan vernieuwing. De leefbaarheid liet te wensen over en het wooncomfort was onder de maat. Bewoners klaagden over vocht, schimmel, tocht en geluidsoverlast. Al sinds 2011 stond het gebouw bij Eigen Haard op de projectenlijst en allerlei scenario’s passeerden de revue, waaronder ook sloop of uitruil met een andere corporatie.
Niet stoken voor de mussen
Echt vaart kwam erin toen Eigen Haard in 2019 aan drie bouwcombinaties vroeg om een plan te maken voor renovatie. Duurzame ambities waren de basis voor de uitvraag naar een AAA-oplossing: een integraal projectvoorstel van een architect, een aannemer en een amoveerder (sloper). De keuze viel op bouwbedrijf Hemubo dat samenwerkt met DOOR architecten en circulair sloopbedrijf Van Liempd. Karin Dorrepaal van DOOR architecten is blij met de open uitvraag. ‘Eigen Haard vroeg ons om mee te denken over hun ambities voor circulariteit, duurzame energie en samenwerking. Daarbij kunnen wij echt onze creativiteit gebruiken. We willen isoleren én met zorg omgaan met de oorspronkelijke architectuur en de cultuurhistorische waarde van het gebouw. Je kunt wel een hele duurzame installatie maken, maar als je niet goed isoleert, stook je nog steeds voor de mussen.’
Minerale steenstrips
Die isolatie had wel wat voeten in de aarde. Het Rivierenhuis is een orde 2-pand: geen monument, wel hoge architectonische kwaliteit en dus mag je niet zomaar iets aan het gebouw veranderen. Aanbrengen van isolatie aan de binnenkant van de woningen was niet gewenst want ze zijn al vrij klein (circa 40 m2). Na uitgebreid onderzoek is een andere oplossing gevonden: isolatie aan de buitenkant en afwerken met minerale steenstrips die speciaal voor het Rivierenhuis zijn ontwikkeld. Deze zijn veel dunner dan de oorspronkelijke geglazuurde bakstenen, maar zien er hetzelfde uit. Met deze aanpassing ging de Commissie Omgevingskwaliteit van de gemeente akkoord. ‘Zo hebben we aan de buitenkant kunnen isoleren, zonder de gelaagdheid in de gevel te verliezen’, zegt Dorrepaal.
Geen samenwerking met zwembad
Ook de overstap naar een duurzame energievoorziening kende hobbels. De gemeente vroeg Eigen Haard om aan te sluiten bij een warmte-koude-systeem dat Waternet ontwikkelde voor het De Mirandabad (aan de overkant van het Rivierenhuis). ‘Een mooie kans om het Rivierenhuis all-electric te maken’, vindt Fred Springintveld, projectontwikkelaar renovatie & groot onderhoud bij Eigen Haard. ‘Maar opeens trok de gemeente de subsidie voor verduurzaming van het zwembad in en daarmee werd de gezamenlijke warmte-koude-opslag de nek omgedraaid.’
Wel all-electric
Toch is het Rivierenhuis helemaal van het gas af. Terry Pater van DOOR architecten: ‘Op het dak staat een gigantische warmtepompinstallatie, die energie uit de lucht omzet in warmte die wordt toegevoegd aan water dat naar de woningen gaat. In elke woning zit nog een kleine afleverset dat het water nog iets warmer maakt als dat nodig is. De woningen hebben nu vloerverwarming en dat heeft veel minder energie nodig dan vroeger de cv-radiatoren. Vroeger moest het water worden opgewarmd tot 65 graden, voor vloerverwarming is dit veel lager.’
Op het dak liggen ook zonnepanelen, maar niet zoveel als oorspronkelijk gewenst. Springintveld: ‘Door onduidelijkheid over netcongestie en saldering durven we zonne-energie voor de woningen nog niet aan. Er is infrastructuur aangebracht voor circa 400 pv-panelen, maar vooralsnog zijn er maar 50 aangesloten, die worden gebruikt voor de warmtepomp. In de toekomst hopen we dit uit te breiden voor bijvoorbeeld lift en verlichting van de collectieve ruimtes.’
Duurzaam niet duurder
April 2024 was het startschot voor de renovatie. Het Rivierenhuis is tot op het casco gestript en opnieuw opgebouwd. Op het oog bleef er niet veel over. Maar de meeste massa van het gebouw, het casco, is blijven staan. Dat is dus al duurzamer dan sloop en nieuwbouw. Dorrepaal: ‘De oorspronkelijke architect Jaap Schipper heeft voorwaarden gecreëerd om het gebouw circulair te renoveren. De constructie met een kolommenstructuur gaf ons de mogelijkheid om het gebouw echt naar de toekomst te trekken.’
De nieuwe wanden – zowel in als tussen de woningen – zijn gemaakt van hout, vlas en een dun laagje gips. Vlas neemt tijdens de teelt CO2 op en zet dit om in zuurstof. Het beeld dat bio-based materialen veel duurder zijn dan andere isolatiewanden klopt niet. Op het gehele project bleek het maar € 2.200 duurder. Deze besparing op de meerkosten is onder meer bereikt doordat de wanden sneller te plaatsen zijn dan traditionele isolatiewanden (metalstud) en door slimme aanpassingen in de logistiek. De schaalgrootte van deze renovatie waarbij de werkzaamheden in een treintje van vijf fasen werden gedaan, heeft zijn voordelen.
Niet slopen maar oogsten
Beperking van de CO2-uitstoot is vooral het resultaat van de totale aanpak van circulair renoveren. Goed en doordacht omgaan met bestaand vastgoed betekent biobased materiaal, losmaakbaarheid, hergebruik en recyclen of zelfs upcyclen. ‘Het gaat om een combinatie van materiaal, proces, vaardigheden en organisatie’, zegt Camille Zaaijer, adviseur duurzame co-making bij Hemubo. ‘Een in het oog springend voorbeeld van hergebruik is het sanitair. Wastafels en wc-potten worden zorgvuldig losgehaald, schoongemaakt en in een woning teruggeplaatst. Dat vraagt ook ander vakmanschap: niet met een sloophamer te keer gaan maar met een gereedschapskist. Het vroeg ook flexibiliteit bij Eigen Haard. Het sanitair dat nu is teruggeplaatst, wijkt in veel gevallen af van hun standaard programma van eisen.’
Impact afwegen
Alba Concepts heeft als onafhankelijke partij een doorrekening gemaakt van de impact van diverse elementen voor circulair renoveren. Dat hielp om de balans te vinden tussen beperken van CO2-uitstoot en kosten voor bouw, onderhoud en woonlasten. Voor het isolatieglas is bijvoorbeeld gekozen voor 50% circulair glas. Dit lokaal geproduceerde circulaire glas veroorzaakt bijna 70% minder uitstoot dan nieuw isolatieglas. ‘De ultieme ambitie is natuurlijk 100% circulair glas’, aldus Zaaijer. ‘Maar dat was ten tijde van de doorrekening van dit project nog sterk in ontwikkeling. Inmiddels is dit wel technisch haalbaar, maar de benodigde expertise ligt verspreid over Europa. Dit betekent in de praktijk dat het glas een lange reis moet afleggen voor de verschillende stappen in het productieproces. De CO2-uitstoot die daarmee gepaard gaat, doet de beoogde besparing op dit moment nog te veel teniet.’
Gezamenlijke inspanning
De opsomming van innovatieve materialen en slimme recycling is nog niet eens volledig. Maar misschien nog wel belangrijker dan de duurzame materialen is de gezamenlijke inspanning voor de circulaire renovatie, vindt Zaaijer. ‘Niet slopen, maar oogsten, vraagt een strakke organisatie van het totale proces. En dat lukt alleen als iedereen in de keten er helemaal voor gaat.’
| Het Rivierenhuis is een initiatief uit 1955 van stichting De Schans, die huisvesting voor alleenstaande werkende vrouwen wilde realiseren. Zij zochten samenwerking met de Amsterdamse Coöperatieve Onderwijs Bouwvereniging (ACOB) want de gemeente wou alleen samenwerken met een toegelaten instelling. Het werd een tienjarenplan, pas in september 1965 was het opleveringsfeest. Zie: https://onsamsterdam.nl/artikelen/rivierenhuis-een-woondroom-voor-werkende-vrouwen |
